نشر توسط:روان شناس درباره : دانستنی های علمی , پژوهش های علمی ,
تاریخ : شنبه 24 ارديبهشت 1401

مقدمه:

تحقیقات ۲۵ سال اخیر نشان داده است که معنویت یک بعد جدانشدنی انسان است و از آنجا که تاثیر مستقیم بر افسردگی، اضطراب، استرس و افزایش کیفیت زندگی در بیماران دارد، می باید برای تأمین سلامت روانی، پابه‌پای سازه‌های دیگر روان‌شناختی به‌طور جدی مورد توجه قرار گیرد. (غلامی، 1391) (ریموند و همکاران 2013). معنويت عبارت است از رابطه شخصي با وجود متعالي و قدرت لايزال. هر چند كه بين مذهب و معنويت رابطه وجود دارد ولي معنويت بيشتر شخصي است، در حالي كه مذهب بازنمايي معنويت در بافت دين خصوصي است و در برگيرنده آداب و مناسك فردي و اجتماعي است (غرابی بناب و همکاران، 1388).

پول ارنست، درباره نقش ایمان و معنویت در سلامت روان مى‌نویسد: مهمترین عامل شفاى مریض، ویتامین‌ها، داروها و جراحى نیست. بلکه امید و ایمان است. من به این نکته پى برده‌ام که از این پس باید جسم مریض را با بکار بردن وسایل طبى و جراحى و روح وى را با تقویت ایمانش نسبت به خدا معالجه کرد (خبرگزاری ایکنا، 1393).

مطابق یافته های روان شناسی، اضطراب و افسردگي به عنوان دو اختلال مهم كه سلامت روانی فرد را به مخاطره می اندازند شناخته شده و در این بین، اختلالهای اضطرابی شايع ترين اختلال روانی در تمام گروه های سنی می باشد و عاملی مهم در بروز برخی مشكلات اجتماعی، فرهنگی و خانوادگی به حساب می آيد (غرابی بناب و همکاران، 1388). در همین راستا، طبق تحقیقات آزمایشگاهی انجام گرفته در مورد ارتباط بین ایمان مذهبی و استرس، یک همبستگی منفی بین این دو مبحث وجود دارد که با یک سازگاری مثبت روانی در مقابل عوامل استرس زا همراه است (Ano, G. G. et al., 2005) که این امر بخودی خود نشان دهنده نقش محوری ایمان مذهبی و دینداری، در فرآیندهای بازسازی راهبردهای مقابله ای روانی – رفتاری، در برابر افسردگی، اضطراب و فشارهای روانی (قربانی بناب. ب، و همکاران 1388، اصلانی مقدم 1385Najah, A. et al.,2017, Hisham, M. R. et al., 2009)  و در نهایت، کاهش بیماری­های روان تنی، از جمله بیماری­های قلبی عروقی و فشار خون بالا می­باشد (نوابخش، م.، و پوريوسفي، ح. 1385،, Chida, Y. et al., 2009, Gartner, J. et al.,1991, Koenig, H. G. 2008, Powell, L. H. et al., 2003).

شواهدي وجود دارد كه نشان می دهد بسياري از بيماران مبتلا به بيماري­هاي وخیم، از باورهاي مذهبي براي مقابله با بيماري استفاده می كنند. اما معنويت از چه راه هايی موجب این مقابله و سلامت روان می­شود؟ در این رابطه نظریات و فرضیه های بسیاری مطرح است. مثلا اینکه معنويت موجب هدایت هیجانات در تصميم گيری­ها و فشارها ميگردد، به داشتن پاسخ برای پرسش­های بزرگ و فلسفه غايت جهان كمك می­كند، برای معتقدين خود حمايت اجتماعی در جنبه­های انسانی و الهی تأمين می­كند، مثبت­نگری و خوشبينی ايجاد می کند، سبب معنا و هدفداری زندگي می شود، اميدواری و انگيزش در افراد و پيروان خود ايجاد می­كند، توانمندی فردی را افزايش داده، احساس تسلط داشتن، پذيرش و تحمل رنج و نيز سازگاری با استرس­ها و مشكلات را می افزايد. همه اينها كه از پيامد دينداری و گرايش به زندگي معنوی است نياز همه بيماران بوده و عواملی است كه پژوهشها مؤثر بودنشان را در بهبودی، بهزيستی، و ارتقای سلامت در ابعاد فيزيولوژيك، ايمونولوژيك و رواني ـ اجتماعی نشان داده است(بوالهری، 1389).

در همین رابطه، مفهوم خدا یکی از بنیادی ترین مقوله های زندگی بشر است که در حوزه جامع شناسی و روانشناسی دین مورد توجه قرار گرفته است(احمد برآبادی و همکاران 1393). خداوندی قدرتمند، بی همتا و آگاه، اصلی ترین بعد تشکیل دهنده ادیان بوده و  ایمان به او جزو اصول اساسی آن محسوب می گردد. ایمانی که مطابق آنچه که گفته شد، همواره تاثیری مثبت بر سلامت فرد دارد.

بهداشت روان از ديرباز مورد توجه مسلمانان بوده است که سرچشمه هاي آن را مي توان در آيات قرآن کاويد. قرآن نسخه اي الهي است که درمانگر همه دردهاست و راهکارهاي درماني آنها را نيز مشخص کرده است (نصرالهی، 1389) دانشمندان و اندیشمندان مسلمان با تخصصهای مختلف در رشته‏های گوناگون علمی، تمام توان و استعداد و تخصص خود را، صرف تبیین و تفسیر این کتاب عظیم نموده اند (مطهری، 1375).

اما روش قرآن در مقابله با بیماری های روانی و رسیدن به سلامت روان چیست؟ در این باره می توان گفت قرآن با توجه و اهتمام به راهنمائى مردم در امر مهار کردن حالات روانى و غلبه بر آنها، در مقابله با بیماری های روانی و رسیدن به سلامت روان، از علوم جدید پزشکى پیشى گرفته است (حقانی زنجانی، 1378). قرآن دارای سه نوع رویکرد پیشگریانه در امور روانی و سلامت روان می باشد: پیشگیری اولیه که شامل تمام اقداماتی است که افراد ظاهراً سالم، به قصد کمک به خود و به منظور نیل به حداکثر سلامت و اجتناب از بیماری انجام می‌دهند. پیشگیریه ثانویه که هدف اصلی آن تشخیص زودرس، اجرای درمان به موقع و پیگیری مرتب جهت کاستن از بروز عوارض بیماری است و پیشگیری نوع سوم (درمان) برای زمانیست که بیماری استقرار یافته و تا اندازه‌ای پیشرفت کرده است، لذا به منظور جلوگیری از گسترش عوارض جنبی که در حاشیه یک بیماری یا اختلال اصلی وجود دارد، خدماتی از این نوع پیشگیری انجام می‌شود بنابراین هدف اصلی پیشگیریه نوع سوم، بازگشت مجدد به جامعه و کار با صرف حداقل وقت توسط کار درمانی است. شیوه‌های مقابله ای پیشگیری نوع سوم، در قرآن به چند روش قابل طرح است که یکی از آنها، روش رفتاری است (مروییان حسینی، 1392). قرآن در این مورد می‌فرماید: الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ تَطمَئنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّهِأَلا بِذِكرِ اللَّهِ تَطمَئنُّ الْقُلُوب (رعد 28)؛ " آنها كسانى هستند كه ايمان آورده‏اند و دلهايشان به ياد خدا مطمئن و آرام  است، آگاه باشيد با ياد خدا دلها آرامش مى‏يابد" (تفسیر نمونه). پیامبر اکرم(ص) در تبیین این آیه فرموده‌اند: «ذکر و یاد خدا شفاء بخش دل‌هاست» (مروییان حسینی، 1392). یه عبارت دیگر به یاد خدا بودن، مساوی آرامش قلبی و آرامش قلبی یعنی یک سپر در برابر استرس، اضطراب، افسردگی و بیماری های روان تنی.

حال با توجه به آنچه مسلم گردید، می بایست به بررسی این سوال بپردازیم که آیه 28 سوره رعد، تا چه اندازه در یک جامعه مسلمان سندیت دارد و چه بازه سنی را بیشتر در بر می گیرد؟

این تحقیق همچنین مشخص خواهد کرد که چند درصد از افراد جامعه از آرامش دریافتی از اعتقاد به خداوند، در شرایط حاد بحرانی همچون پاندمی کرونا و فشار های اقتصادی، سود می برند و این امتیاز روانی، در دسترس چه درصد از افراد یک جامعه مذهبی همچون ایران می باشد.

روش تحقیق:

پرسش (101) در قالب تحقیق زمینه یابی، به عنوان سوالی از بین 30 پرسش باز و بسته، در رابطه با مسائل روانی انسان، در شرایط حاد کرونایی و نیز رکود اقتصادی شدید در کشور (به عنوان دو عامل استرس و فشار زای بالقوه خارجی) بوده که در 2 فضای مجازی و حقیقی ارایه گردید.

به دلیل نوع پرسشنامه که یک تحقیق زمینه یابی روانشناسی – اجتماعی بوده، تمرکز بیشتر بر نظر سنجی و گرایش سنجی افراد جامعه در مبحث مورد بررسی می باشد لذا نیازمند عدم تبعیت از طیف لیکرت و نادیده گرفتن الفای کرونباخ و میزان همبستگی پرسشنامه بوده ایم. پرسشنامه مورد نظر در فضای مجازی، ابتدا، در پلت فرم گوگل داک، ایجاد و سپس لینک شرکت در آن، از طریق شبکه­های اجتماعی مجازی: تلگرام، واتس آپ و اینستاگرام، به اشتراک با بیش از 2 هزار فرد مختلف، از نظر سن، جنسیت، میزان تحصیلات، وضعیت تاهل، محل سکونت، سطح رفاه، با رعایت حریم خصوصی ایشان گذاشته شد. از این شمار، 617 نفر در پرسش 101، شرکت کردند. همچنین، بخش تحقیقات میدانی، در قالب پرسشنامه 30 سوالی، با تیراژ 500 عدد، بین افراد مختلف، از نظر سن، جنسیت، میزان تحصیلات، وضعیت تاهل، محل سکونت، سطح رفاه، با رعایت شیوه نامه­های بهداشتی پخش شد که بنا به شیوع موج پنجم پاندمی کرونا، عدم تمایل افراد برای شرکت در پرسشنامه بصورت حضوری، بسیار بالا بوده و تنها 150 نفر در آن شرکت کردند. از طرفی، بنا به ناتوانی افراد سالمند در استفاده از فضای مجازی، غالب این تعداد را از بین افراد 55 سال به بالا، انتخاب نمودیم.

در مجموع از بین بیش از 2500 فرم پخش شده، 809 در کل پرسش نامه شرکت کردند که از این تعداد تنها 767 نفر در پرسش 101، مشارکت و 42 نفر (یعنی% 19/5) از این تعداد به دلیل انتخاب جواب عدم اعتقاد به وجود خداوند یا عدم پاسخگویی به آن، از کل روند محاسبات حذف شدند.

پرسش 101: اعتقاد به وجود خداوند، در زندگانیتان ، چه تاثیری دارد؟ انتخاب چند گزینه مجاز است.

1) هیچ تاثیری ندارد.

2) سبب آرامش قلبی من می­شود.

3) باعث قدرتمند­تر شدن من می­شود.

4) باعث موفقیت من در سختی­ها می­شود.

5) با وجود خدا حس تنهایی نمی­کنم.

6) تاثیر خدا در زندگی من، کمتر از من است.

7) هرگز به آن فکر نکرده ­ام.

8) با خدا زندگی معنا پیدا می­کند.

یافته ها:

نتایج بدست آمده، بدون تفکیک بر اساس المان­های سن، جنسیت، میزان تحصیلات، وضعیت تاهل، محل سکونت و سطح رفاه، در جدول 1 آورده شده است.

طبق جدول شماره 1، گزینه 2  یعنی "سبب آرامش قلبی من می شود"، با 76 درصد انتخاب، در صدر قرار دارد. گزینه 5 یعنی "با وجود خدا احساس تنهایی نمی کنم" با 44.85 درصد انتخاب و گزینه 4 یعنی "باعث موفقیت من در سختی ها می شود" با 43.5 درصد انتخاب، در رتبه های دوم و سوم  قرار دارند. علاوه بر این دو گزینه، گزینه 8 یعنی " با وجود خدا زندگی معنا پیدا می کند، " با 41 درصد انتخاب، در رتبه چهارم و گرینه 3 یعنی ، " سبب قدرتمند شدن من می شود، با 34.81 درصد انتخاب، در رتبه پنجم قرار دارد. گزینه 7 یعنی ، هرگز به آن فکر نکرده ام" با 4.7 درصد ارا در جایگاه ششم نظر سنجی قرار دارد و گزینه های 1، یعنی " هیچ تاثیری ندارد" و 7، "یعنی تاثیر اصلی را من دارم و تاثیر خدا کمتر است" با 9/3 درصد و 7/3 درصد آرا در رتبه های هفتم و هشتم قرار می گیرند. 

نتایج فوق در قالب نمودار شماره 1، به شرح زیر است.

نمودار شماره 1­  نتایج جامع بدست آمده بدون تفکیک المان های سن، جنسیت، میزان تحصیلات، وضعیت تاهل، محل سکونت و سطح رفاه.

به عبارت ساده تر، بر اساس آنچه بدست آمده است، غالب افراد جامعه، مهمترین دریافتشان از ایمان و اعتقاد به خداوند، آرامش است. نتیجه فوق، تایید کننده آیه 28 سوره رعد می باشد.

حال به بخش دوم پرسش این پژوهش می پردازیم:

ارتباط آرامش دریافتی از اعتقاد به خداوند و بازه های سنی اقشار جامعه

از مجموع 2500 فرم، 756 نفر بطور مشترک در هر دو سوال میزان سن و تاثیر اعتقاد به خداوند در زندگی شرکت کردند که نتایج آن در جدول 2 و نمودار 2 نمایش داده شده است. طبق نمودار ، میزان انتخاب گزینه 2 از 58.6 درصد در رنج سنی13 الی 20 سال، تا 91 درصد در رنج سنی 71 سال به بالا، در تغییر است. بنابراین می توان نتیجه گرفت میزان اتکا به خداوند به عنوان یک منبع آرامش لایزال، با سن  افراد رابطه مستقیم داشته و با افزایش سن، افزایش می یابد.

 نمودار شماره 2­ رابطه میان تغییرات سنی افراد جامعه و تاثیر آرامشی اعتقاد به خداوند

لازم به ذکر است، به دلیل شرایط اضطراری در سراسر کشور به دلیل شیوع پاندمی کرونا و خطر بالای این بیماری برای افراد بالای 65 سال و نیز عدم آشنایی غالب این قشر با چگونگی کار با فضای مجازی، تعداد مشارکت در این بازه سنی، بسیار پایین بوده است.

بحث و نتیجه گیری:

طبق نتایج حاصل، سندیت علمی آیه 28 سوره رعد، به روش تحقیق زمینه یابی، بررسی و با مقبولیت 76 درصد، تایید گردید و مطابق با آن، یاد خدا و اعتقاد به او، با آرامش همراه است. آرامش روانی، نقطه مقابل استرس و اضطراب می باشد.

طبق نتایج حاصل کمترین میزان مربوط به تاثیر خداوند بر زندگی افراد، به عدم تاثیر او مربوط می شود. لذا می توان نتیجه گرفت افراد جامعه در باطن خویش بیشتر از آنچه بر زبان می آورند به خدا و تاثیر او بر زندگی توجه دارند

با توجه به نتایج حاصل، درصد بالایی از افراد جامعه، مهمترین تاثیر خدا در زندگیشان را آرامش می دانند. لذا با توجه به جایگاه آرامش در سلامت روان، می بایست معنویت و توجه به چنین منبع لایزال آرامش، نه بصورت سنتی که بصورت کاملا علمی و هدفمند در سیستم آموزشی کشور گنجانده شود. به عبار ت دیگر ما نیازمند بینشی به نام سپر معنوی در تالیف کتب آموزشی بویژه تحصیلات ابتدایی و متوسطه هستیم تا بطور کاملا بنیادی، به نسل آینده بیاموزیم، چگونه می توانند با کمترین هزینه ممکن، بیشترین آرامش روانی را دریافت کنند.

بیشترین میزان آرامش دریافتی از اعتقاد به خداوند مربوط به قشر سالخورده کشور است که این امر می تواند به دلیل تجربه بالا در فراز و نشیب های زندگی، آموزش های معنوی خانواده در دوران کودکی و ... باشد. لذا می طلبد علت آن به روش علمی مورد بررسی قرار گیرد.

طبق نتایج حاصل، 21/94 درصد افراد جامعه ایران به وجود خداوند اعتقاد اولیه دارند اما اینکه چرا از این میزان تنها 76 درصد به خداوند به عنوان یک منبع آرامش لایزال می نگرند جای بررسی و تحقیق بیشتر را دارد.

منابع :

اصلانی مقدم، پ. (1385). نقش نیایش بر سلامت روان، پایان نامه کارشناسی، دانشکده مـدیریت و علـوم اجتماعی واحد تهران شمال.

برآبادی، ح.ا، اسمعیلی. م، سلیمی بجستانی. ح، کلانترگوشه. م، (1394). الگوی مفهومی ابعاد تصور از خدا بر اساس اسماء حسنا مبنایی برای مطالعات سبک زندگی اسلامی و روان شناسی دین، روان شناسی دین، 8 (1 (پیاپی 3)).

بوالهري، ج. (1389). نهادینه سازی معنويت در مفهوم سلامت معنوي ، اخلاق پزشكي، 4 (14).   

حقانی زنجانی، ح. (1378). فوائد روانشناسی از دیدگاه قرآن، مکتب اسلام، 5.

خبرگزاری ایکنا. (1393). «الا بذکر الله تطمئن القلوب»؛ تنها راه درمان افسردگی، کد خبر: ۱۴۵۵۷۲۰

غباری بناب، ب.، و متولی پور، ع.، و حکیمی راد، ا.، و حبیبی عسگرآبادی، م. (1388). رابطه اضطراب و افسردگی با میزان معنویت در دانشجویان دانشگاه تهران. روان شناسی کاربردی, 3(2 (پیاپی 10)), 110-123.

غلامی، ف.  (1393). بررسی نقش و اهمیت دین و معنویت در روان‌شناسی رشد، روان شناسی دین، 38 (4 و 7).

قرآن مجید. سوره رعد آیه 28.

قرآن مجید روزه کهف، آیه 67.

ریموند، اف.، پالو، تزین.، و کریستل، ال. پارک. (2013). (ترجمه زندی، محسن). پیشرفتهای اخیر و مسائل اصلی در علم روان شناسی دین و معنویت، 698.

مطهری، ع. (1375). پژوهشی در تفسیر علمی قرآن کریم.  کیهان اندیشه 1، 65.

مکارم شیرازی، ن. (1389). تفسير نمونه،  جلد 10، 210.

مرویان حسینی، م.، و  حسینی، الف. (1392)، بررسی اعجاز روان شناختی قرآن. قرآن و علم، 7 (13).

نصرالهي، ن. (1389 بررسي روانشناسي تربيتي از نگاه قرآن، پژوهش هاي اعتقادي كلامي، 5­(19).

نوابخش، م.، و پوريوسفي، ح. (1385). نقش دين و باورهاي مذهبي بر سلامت روان، نشریه پژوهش دینی، 71 ‑94.

Ano, G. G., & Vasconcelles, E. B. (2005). Religious coping and psychological adjustment to stress: A meta-analysis. Journal of Clinical Psychology, 61, 461–480.

Chida, Y., Steptoe, A., & Powell, L. H. (2009). Religiosity- spirituality and mortality. A systematic quantitative review. Psychotherapy and Psychosomatics, 78, 81–90

 Erkan, K. (2016). Stress Coping Attitudes Based on Perceived Religiousness and Received Religious Education. Department of Social Work, F.E.A.S., Süleyman Demirel Üniversity, Isparta, Turkey, 28

Farias, M., & Newheiser, A. K. (2019). The effects of belief in God and science on acute stress. Psychology of Consciousness: Theory, Research, and Practice, 6(2), 214–223.

Gartner, J., Larson, D. B., & Allen, G. D. (1991). Religious commitment and mental health: A review of the empirical literature. Journal of Psychology and Theology, 19, 6–25.

George, L. K., Ellison, C. G., & Larson, D. B. (2002). Explaining the Relationships between Religious Involvement and Health. Psychological Inquiry, 13, 190-200.

Hisham, M. R., Maram, H. R., & Khalil. (2009). M. The Multi-Religion Identity Measure: A New Scale for Use With Diverse Religions. Journal of Muslim Mental Health, 4, 124-138

Koenig, H. G. (2008). Medicine, religion, and health: Where science and spirituality meet. West Conshohocken, PA. Templeton.

Najah, A., Farooq, A., & Rejeb, R. B. (2017). Role of Religious Beliefs and Practices on the Mental Health of Athletes with Anterior Cruciate Ligament Injury. Advances in Physical Education, 7, 181-190.

Powell, L. H., Shahabi, L., & Thoresen, C. E. (2003). Religion and spirituality. Linkages to physical health. merican Psychologist, 58, 36–52.

Review :

The purpose of this study is to study and analyze the authenticity and reliability of verse 28 of Surah Rad, "Those who believe and secure their hearts with the remembrance of God. The research method was field research, consisting of closed-ended questions, both virtual and field, over 5 months, by stratified random sampling. The statistical population includes all members of the society of any age, level of education, level of family welfare, and gender, from all over Iran. Out of 2500 questionnaires distributed, 767 contributions were obtained. The results showed that 94.21% of people in Iranian society believe in the existence of God and of this 76%, the most important effect of this belief is peace of heart. Because peace of mind is the opposite of stress and anxiety. Therefore, it is concluded that the above verse, as a scientific principle, can be cited and done with laboratory results, based on the positive effect of spiritual beliefs on coping with stress and anxiety.

Keywords: God, Quran, psychology of religion, Survay research